دستگاه گردش خون(Cardiovascular system)
وظیفه دستگاه گردش خون رساندن اکسیژن و مواد مغذی به سلولهای بدن و تخلیه مواد زاید است. این دستگاه از دو جرء اصلی قلب و عروق خونی تشکیل شده است. قلب درون کیسه پریکارد (آبشامه) در قفسه سینه و عروق در اقصی نقاط بدن گسترده شده اند.
پریکارد (آبشامه):
کیسه لیفی است که قلب و ریشه های عروق بزرگ را در برگرفته، راس آن در بالا و در مجاورت قاعده قلب و عروق بزرگ قلب است و قاعده آن در مجاورت با راس قلب است. پریکارد شامل دو کیسه است که در داخل هم قرار گرفته اند. کیسه ای که خارج است و از یک لایه تشکیل شده پریکارد لیفی (فیبروزی) و کیسه ای که داخل است و از دو لایه تشکیل شده است پریکارد سروزی گفته می شود. بین دو لایه پریکارد سروزی حفره پریکارد است که در حالت عادی یک لایه از مایع سروزی بین دو لایه قرار دارد. این فضا موجب کاهش اصطکاک و تسهیل حرکات و ضربان مدام قلب می شود.
قلب:
یک عضله توخالی- مخروطی شکل تخصص یافته می باشد که بطور مایل در پشت تنه جناغ و غضروفهای دنده ای واقع شده است نسبت به خط وسط ثلث آن در سمت راست و دو ثلث آن در سمت چپ است. قاعده آن متمایل به راست، بالا و عقب است و راس آن در پایین و متمایل به چپ و جلو است. وزن آن در مردان 300 گرم و در زنان در حدود 250 گرم است.
راس قلب Apex of heart:
راس قلب محل تلاقی سطوح قلب و جزء بطن چپ است. جهت آن به سمت پایین و جلو و چپ می باشد از این رو با کنار قدامی ریه چپ مجاورت پیدا می کند. نوک قلب در فضای بین دنده ای پنجم طرف چپ واقع شده است.
قاعده قلب Base of heart:
قاعده در بالا و عقب واقع شده است؛ قسمت بزرگتر آن توسط دهلیز چپ و قسمت کوچکتر آن توسط دهلیز راست ساخته می شود. قاعده قلب مجاورت نزدیک با عروق بزرگ دارد. چهار ورید ریوی به دهلیز چپ و دو ورید اجوف فوقانی و تحتانی به دهلیز راست باز می شوند.
حفرات قلبی:
دهلیز راست Right Atrium:
این حفره خون وریدی تمام قسمتهای بدن را دریافت می کند، دهلیز راست کنار راست و قسمتی از کنار فوقانی قلب و سطح قدامی و قسمتی از قاعده قلب را ایجاد می کند. دهلیز بطور عمودی وسعت یافته در بالا ورید اجوف فوقانی و در پایین ورید اجوف تحتانی را دریافت می کند.
خون از طریق دریچه سه لتی Tricuspid وارد بطن راست می شود. این دریچه یک طرفه بوده و فقط اجازه عبور خون از دهلیز به بطن را می دهد و از برگشتن خون به دهلیز جلوگیری می کند.
بطن راست Right ventricle:
بطن راست یک حفره هرمی شکل است که خون را از دهلیز راست دریافت می کند و از طریق تنه شریانی ریوی و سپس شریانهای ریوی راست و چپ جهت اکسیژن گیری به ریه ها می فرستند.
قسمت ورودی بطن به علت وجود خطوط عضلانی خشن بوده و قسمت خروجی صاف می باشد. قسمت داخلی بطن راست دارای دو سوراخ می باشد.
الف: سوراخ دهلیزی-بطن راست که توسط دریچه سه لتی محدود می شود.
ب: سوراخ شریان ریوی که بوسیله دریچه مخصوص که دارای سه لت نیمه هلالی است محافظت می گردد.
دیواره عضلانی بطن چپ سه برابر قوی تر از بطن راست است.
دهلیز چپ Left Atrium:
دهلیز چپ یک حفره مکعبی مشکل است که در عقب واقع شده است. این دهلیز کوچکتر از دهلیز راست است. دهلیز چپ خون غنی از اکسیژن را توسط چهار ورید ریوی دریافت کرده و از طریق سوراخ دهلیزی- بطنی چپ (میترال) آنرا به بطن چپ می فرستد.
بطن چپ Left ventricle:
این حفره از قلب خون اکسیژن دار را که از دهلیز چپ دریافت کرده از طریق شریان آئورت به تمام قسمتهای بدن پمپ می کند. بطن چپ در تشکیل راس قلب شرکت می کند.
در بطن چپ دو سوراخ دیده می شود یکی سوراخ دهلیزی- بطنی چپ که توسط دریچه میترال اشغال شده است و دیگری سوراخ آئورتیک که توسط دریچه آئورتیک (از سه حالت نیمه هلالی) اشغال می شود.
ساختمان قلب: Structure of the Heart
قلب ار نظر ساختمانی از سه لایه تشکیل شده است:
1- اندوکاردیوم
2- میوکاردیوم
3- اپیکاردیوم
1- اندوکاردیوم Endocardium
آندوکارد لایه نازیکی است که سطح داخلی قلب را می پوشانند و در محل سوراخ های دهلیزی- بطنی و دریچه های قلبی را بوجود می‍آورد. در زیر اندوکاردیوم بافت هدایتی قلبی قرار دارد. برای ایجاد دریچه لایه اندوکارد قلب روی خود منعطف شده و تبدیل به دو لایه می شود که بین این دو لایه مقادیر کمی بافت (فیبروزی) وجود دارد. این بافت لیفی خود موجب افزایش استحکام دریچه های قلبی می شود.
2- میوکاردیوم Myocardium
ضخیم ترین لایه قلب است و همان عضله قلبی است که در ضخامت آن حلقه های لیفی وجود دارند. الیاف عضلانی قلب را می توان به سه دسته تقسیم نمود. الیاف عضلانی دهلیزها، الیاف عضلانی بطن ها و الیاف عضلانی تغییر شکل یافته که عمل هدایتی دارند. الیاف عضلانی دهلیزها با بطن ها هیچگونه ارتباط الکتریکی مستقیم ندارند و تنها ارتباط آنها از طریق سیستم هدایتی قلب است.
3- اپیکاردیوم Epicardium
اپیکارد همان لایه احشایی پریکارد سروزی است که بطور انعطاف ناپذیری به سطح خارجی عضله قلبی اتصال یافته و در محل انعشاب عروق بزرگ روی آنها انعطاف پیدا کرده و آنها را نیز می پوشاند.
سیستم هدایتی قلب: The conductive system of the heart
این سیستم از الیاف عضلانی تغییر شکل یافته که جهت انتقال ایمپالس های قلبی تخصص یافته اند تشکیل شده است. قسمتهای مختلف سیستم هدایتی عبارتند از:
1- گره سینوسی دهلیزیSino atrial node
این گره فرمانده و کنترل کننده بقیه سیستم هدایتی قلب است که Pacemaker قلب خوانده می شود زیرا فرکانس آن از قسمتهای دیگر بیشتر است (حدود 70 بار در دقیقه).
این گره در نزدیکی محل ورود ورید اجوف فوقانی به دهلیز راست واقع شده است. ایمپالسهای این گره از دیواره های دهلیزها به طرف گره دهلیزی-بطنی AV سیر می کند.
2- گره دهلیزی-بطنی Atria-ventricular Node
از گره SA کوچکتر و در قسمت پایینی و عقب دیواره بین دهلیزی درست در بالای سوراخ سینوس کروناری واقع شده است.
3- دسته دهلیزی بطنی A-V Bundle
این دسته تنها محل ارتباط عضلانی دهلیزها با بطن ها است. این الیاف از گره A-V شروع شده و بالای سپتوم قلب (دیواره بین بطنی) به دو شاخه تقسیم می شوند.
4- شاخه راست The Right branch
از دسته AV به طرف پایین و در کنار راست سپتوم عبور می‍کند. در دیواره قدامی بطن راست این الیاف تقسیم شده و الیاف پورکنژ را به وجود می آورند.
5- شاخه چپ The left branch
مشابه شاخه راست ولی سمت چپ واقع می شود.
6- الیاف پورکنژ
این الیاف یک شبکه زیر اندوکارد ایجاد می کنند و وظیفه آن انتقال ایمپالس به عضله بطنی است.
تغذیه خونی قلب:
قلب توسط دو شریان کروناری که از آئورتای صعودی جدا می شود تغذیه می‌گردد. این دو شریان در ابتدا مسیر خود در داخل شیار سینوسی کروناری قرار می گیرند.
شریان کروناری راست:
از شریان چپ کوچکتر بوده و از سینوس آئورتیک قدامی منشاء می گیرد. این شریان به شاخه‌ها و دسته‌ای بزرگ و کوچک تقسیم میشوند که عبارتند از: دهلیز راست و بطن ها، قسمت خلفی سپتوم بین بطنی و تمام سیستم هدایتی قلب بجز قسمتی از شاخه چپ باندل Av.
شریان کروناری چپ:
مناطقی که این شریان تغذیه عبارتند از: دهلیز چپ؛ قسمت اعظم بطن چپ و قسمت کوچکی از بطن راست، قسمت قدامی سپتوم، قسمتی از شاخه چپ دسته الیاف باندل Av.
وریدهای قلب: The veins of the heart
اکثر وریدهای قلبی به سینوس کروناری تخلیه شده و از طریق این سینوس به دهلیز راست ریخته می شوند؛ تعداد کمی از وریدهای قلبی خون را مستقیماً به دهلیز راست می ریزند. سینوس کروناری بزرگترین ورید قلبی است.
نکات بالینی در مورد قلب:
1- تعداد وریدهای ریز قلبی در سمت چپ کمتر است لذا سکته های نیمه چپ قلب بیشتر است.
2- صدای اول قلب مربوط به بسته شدن دریچه های دهلیزی- بطنی و صدای دوم مربوط به بسته شدن دریچه های نیمه هلالی است.
3- تنگ شدن دریچه به علت چسبندگی لتها به یکدیگر را استنوز گویند.
4- گشاد شدن سوراخ دریچه ها باعث می شود که خون از بطن ها به دهلیزها برگردد.
5- شایعترین بیمارای اکتسابی قلبی تب رماتیسمی است که باعث عارضه تنگی درچه میترال یا آئورت می گردد.
6- استنوز شریان ریوی از شایعترین نارسائی های مادر زادی است.
7- نقص در سیستم هدایتی قلب منجر به آریتمی قلب می گردد.
8- عالی رغم وجود آناستوموزها در شریانهای کروناری (بهم وصل شدن)، سکته های قلبی در اثر انسداد شریانهای کروناری شایع است.
9- انسداد ناقص شریانهای کروناری منجر به کم خونی عضله قلب، درد قلب و حتی سکته می گردد. از علائم آن درد در بازو و ساعد چپ است.
10- افزایش غیر طبیعی ضربان قلب را تاکی کاردی Tachycardia و کاهش غیر طبیعی ضربان قلب را برادی کاردیا Bradycardia و نامنظم شدن ضربان را Arrhythmia گویند.
و غیره ..........
عروق Vessels:
عروق مجاری هستند که در آنها خون جریان دارد این مجاری شامل شریانها، وریدهای و مویرگها می باشد. ساختمان شریانها و وریدها با یکدیگر تفاوت اساسی دارد.
شریانها:
خون با فشار بالا در آنها جریان دارد. جدار شریانها قطورتر بوده و بافت عضلانی و الیاف الاستیک بیشتر دارند.
وریدها:
خون با سرعت و فشار کم در جریان است. وریدها مجاری ذخیره کننده خون در بدن هستند (بیش از نیمی از حجم خون درون وریدها ذخیره می شود). جدار وریدها نازکتر و بافت عضلات کمتر است.
عروق به قسمتهای زیر تقسیم می شوند:
1- عروق خونی قفسه سینه
2- عروق خونی شکم
3- عروق خونی اندام فوقانی
4- عروق خونی اندام تحتانی
5- عروق خونی سرو گردن
عروق قفسه سینه:
عروق توراکس شامل شریانها و وریدها می باشد.
شریانهای مهم:
آئورتا Aorta
تنه شریان ریوی Pulmonary trunk
وریدهای مهم:
ورید اجوف فوقانی Vena cava sup.
ورید اجوف تحتانی Vena cava inf.
ورید آزیگوس Azygos vein
آئورتا:
آئورت بزرگترین شریان بدن است که خون غنی از اکسیژن را از بطن چپ دریافت کرده و از طریق گردش سیستمیک به تمام قسمتهای بدن می رساند.
آئورت به سه قسمت تقسیم می شود:
1- آئورتای صعودی
2- قوس آئورتا
3- آئورتای نزولی
آئورتای صعودی:
این قسمت از آئورت از انتهای فوقانی بطن چپ مبدا گرفته طول آن در حدود 5 سانتیمتر و پرده پریکارد آنرا در بر می گیرد. شروع آن در پشت نیمه چپ جناغ در کنار تحتانی غضروف دنده ای سوم می باشد. مسیر آن بالا و جلو به طرف راست می باشد.
شاخه های آئورتای صعودی: شریانهای کروناری راست و چپ.
قوس آئورت:
آئورتای صعودی پس از عبور از پرده پریکارد در پشت دسته جناغ در نزدیکی غضروف دنده دوم راست، قوس آئورتا را ایجاد می کند.
شاخه‌های منشعب شونده از قوس آئورت عبارتند از:
1- شریان براکیوسفالیک (بازویی-سری): شریان قطوری است که در حوالی پشت دسته جناغ از قوس آئورت جدا شده است. این شریان در جلو با ورید بازویی- سری چپ و در عقب با نای مجاورت دارد.
2- شریان کاروتیدمشترک چپ: پس از جدا شدن از قوس آئورتا به طرف بالا و خارج می رود و وارد ناحیه گردن می گردد.
3- شریان زیر ترقوه ای چپ: این شریان در پشت شریان کاروتید مشترک چپ از قوس آئورتا جدا شده و طرف قاعده گردن می رود.
آئورتای نزولی:
قسمتی از آئورت نزولی در ناحیه سینه و قسمتی در ناحیه شکم است از این رو به دو شریان آئورتای توراسیک و ادامه آن را در شکم به آئورتای ابدومینال (Abdominal) تقسیم می شود.
آئورتای توراسیک:
این شریان ادامه قوس آئورتا در فضای مدیاستین خلفی (فضای خلفی بین دو ریه) است. شروع آن از سمت چپ کنار تحتانی تنه چهارمین مهره سینه است و مسیر آن به طرف پائین و متمایل به راست می باشد. انتهای آن در مجاورت مهره دوازدهم سینه ای در محلی است که شریان، دیافراگم را سوراخ کرده تا وارد حفره شکمی شود.
از آئورتای سینه‌ای هفت دسته اصلی جدا می شوند که عبارت است از:
1- شاخه بین دنده ای خلفی برای فضای سوم تا یازدهم بین دنده ای خلفی
2- شریان زیر دنده ای
3- شریانهای برونش
4- شاخه های ازوفاژیال که ثلث میانی مری را تغذیه می کند.
5- شاخه های پریکاردی که به سطح خلفی پریکارد وارد می شود.
6- شاخه‌های مدیاسیتنال برای غده‌های لنفاوی و بافت هم بند سست دیواره خلفی مدیاستین.
7- شریان فرینک فوقانی.
تنه شریان ریوی: Pulmonary trunks
این شریان محتوی خون بدون اکسیژن است و خون را برای تصفیه به ریه ها می آورد طول آن 5 سانتیمتر از قسمت فوقانی بطن راست شروع شده و تا زیر قوس آئورتا ادامه می یابد. در این قسمت شریان به دو شاخه راست و چپ تقسیم می شود.
شریان ریوی راست:
طول آن از شریان ریوی چپ بیشتر و در حدود 5 سانتیمتر است. در طول مسیر خود در جلو با آئورتهای صعودی و ورید اجوف فوقانی و در عقب با محل دو شاخه شدن نای و برونش راست مجاورت دارد. قبل از ورود به ناف ریه به دو شاخه فوقانی و تحتانی تقسیم می‌شود. شاخه فوقانی به لوب فوقانی و شاخه تحتانی به لوبهای و تحتانی ریه راست خون می رساند.
شریان ریوی چپ:
طول آن در حدود 3 سانتیمتر است. از جلو و سپس بالای برونش چپ عبور می کند در بالای دهلیز چپ و در زیر قوس آئورت به مسیر خود ادامه می دهد و پس از عبور از ناف ریه چپ به دو شاخه فوقاتی و تحتانی تقسیم می شود.
وریدهای قفسه سینه:
ورید اجوف فوقانی:
این ورید، خون وریدی نیمه فوقانی بدن و سرو گردن را به دهلیز راست بر می گرداند. از یکی شدن دو ورید براکیوسفالیک راست و چپ در پشت کنار تحتانی اولین غضروف دنده ای راست نزدیک استخوان جناغ تشکیل می شود. هر ورید براکیوسفالیک در پشت مفصل استرنوکلاویکولر (جناغ- کتفی) سمت خود از ترکیب وریدهای ژوگولار داخلی و ساب کلاوین تشکیل می گردد. بنابراین در مجموع خون اندام فوقانی و سرو گردن و توراکس و فضاهای بین دنده ای به ورید اجوف فوقانی ریخته می شود. طول ورید cm 7 و قطر آن cm3/1 است. این ورید پس از تشکیل، پریکاردیوم را سوراخ کرده در حدود غضروف دنده ای سوم وارد دهلیز راست می شود. این ورید دریچه ندارد (خون به جاذبه به پایین می آید).
ورید اجوف تحتانی:
این ورید خون اندام تحتانی و حفره شکمی را به قلب بر می‌گرداند و از اجتماع وریدهای ایلیاک مشترک راست و چپ ایجاد می گردد. در طرف راست ستون فقرات بالا می آید و سپس از سوراخ کردن پرده دیافراگم در حدود مهره هشتم سینه ای وارد قسمت تحتانی دهلیز راست می گردد. در محل تخلیه به قلب یک دریچه نیمه هلالی به نام دریچه استاشی می باشد.
ورید آزیگوس:
این ورید خون جدار توراکس و ناحیه فوق کمری را بر می گرداند و دو ورید اجوف فوقانی و تحتانی را به هم ارتباط می دهد. این ورید در قسمت فوقانی دیواره شکم و در مدیاسیتن خلفی سیر می کند.
وریدهای بین دنده ای خلفی:
1- خون اولین ورید بین دنده ای در دو طرف به ورید براکیوسفالیک مربوط می ریزد.
2- خون دومین و سومین و چهارمین فضای بین دنده ای در طرف راست به قوس آزیگوس و در طرف چپ پس از تشکیل ورید بین دنده ای فوقانی به ورید براکیوسفالیک چپ تخلیه می شود.
3- خون پنجمین تا یازدهمین فضای بین دنده ای در طرف راست به ورید آزیگوس می ریزد. همچنین خون ورید ساب کوستال راست به این ورید تخلیه می شود.
4- خون وریدهای بین دنده ای پنجم تا نهم در طرف چپ به ورید همی آزیگوس فرعی (قرینه قسمت فوقانی ورید آزیگوس در سمت چپ) و از فضای نهم تا یازدهم به ورید همی آزگوس (قرینه نیمه تحتانی ورید آزیگوس در چپ) می ریزند.
عروق شکم:
الف- شریانهای سطحی
شریانهای سطحی به سه قسمت تقسیم می شوند:
1- شریانهای پوستی قدامی که از شاخه هایی از شرائین اپی گاستریک تحتانی هستند.
2- شریانهای پوستی خارجی، شاخه هایی از شریانهای بین دنده ای خلفی
3- سه شریان سطحی که شاخه هایی از شریان رانی بوده و پوست قسمت تحتانی شکم را تغذیه می کنند.
این سه شریان عبارتند از:
الف- شریان اپی گاستریک سطحی که به بالا و داخل آمده و ناحیه ناف را تغذیه می کند.
ب- شریان پودندال سطحی خارجی که تغذیه ناحیه تحتانی شکم را بعهده دارد.
ج- شریان سیرکومفلکس ایلیاک سطحی که به خارج آمده و تغذیه پوست شکم و ران را به عهده دارد.
ب- وریدهای سطحی
وریدهای سطحی همراه با شریانهای سطحی این منطقه می باشند. وریدهای اینگوینال سطحی به ورید صافنوس بزرگ تخلیه میشوند.
آئورت شکمی:
شروع آن از زیر مهره 12 سینه ای است و انتهای ان در مجاورت مهره چهارم کمری است. در این قسمت آئورت شکمی به دو شاخه انتهایی تقسیم می شود که به آنها شریانهای ایلیاک مشترک چپ و راست می گویند.
شاخه های جانبی آئورت شکمی:
به دو دسته تقسیم می شوند:
1- شاخه های زوج 2- شاخه های فرد
شاخه های فرد:
1- تنه سیلیاک : در ناحیه شکم جدا می‌شود و از سه شریان: شریان طحالی، شریان معدی چپ و شریان کبدی تشکیل شده است.
2- شریان مزانتریک فوقانی: جلوه مهره اول کمری است قسمتهایی از معده، دوزادهه، روده کوچک قسمتی از روده بزرگ را خونرسانی می کند.
3- شریان مزانتریک تحتانی: بقیه روده بزرگ و ثلث فوقانی رکتوم را خونرسانی می کند.
شاخه های زوج
1- یک جفت شریان فرنیک تحتانی که در سطح تحتانی دیافراگم بخش می شوند.
2- شریان کلیوی: شریانهای نسبتاً قطوری که خون را جهت تصفیه به کلیه می برند.
3- شریان فوق کلیوی
4- شریان های گنادال (غدد جنسی)
5- چهار جفت شریان کمری
شریان های اندام فوقانی:
الف) شریان زیر بغلی:
این شریان ادامه شریان زیر ترقوه ای است که از روی اولین دنده عبور می کند و از کناره خارجی دنده اول به بعد به نام شریان آگزیلاری خوانده می شود.
ب) شریان منطقه بازو:
منطقه بازو توسط ادامه شریان آگزیلاری که شریان بازویی (براکیال) نامیده می شود تغذیه می گردد. این شریان پس از عبور از حفره آرنجی به دو شاخه شریان های رادیال و اولنار تقسیم می شود.
ج)شریان های ساعد:
شریان اولنار و رادیال
وریدهای اندام فوقانی:
الف) وریدهای سطحی اندام فوقانی
1- ورید بازلیک:
از شبکه وریدی پشت دست شروع شده در ناحیه قدامی داخلی ساعد به بالا صعود می کند.
2- ورید سفالیک:
از ورید بازلیک طولانی تر است در کنار خارجی ساعد به بالا می رود.
3- ورید میانی ساعد:
از یکی شدن وریدها سطحی کف دست بوجود می آید.
شریان های گردن:
این شریانها شاخه هایی از شریانهای کاروتید خارجی و زیر ترقوه ای است.
شریان کاروتید خارجی:
این شریان در کنار فوقانی تیروئید از تقسیم کاروتید مشترک بوجود می آید.
شاخه های منشعب شده از آن عبارتند از:
1- شریان تیروئید فوقانی : غدد تیروئید
2- شریان حلقی صعودی: حلقی گوشی تحتانی، پرده مغزی، لوزه ای.
3- شریان زبانی: شریان اصلی خون دهنده زبان و کف دهان مثل : پشتی زبانی، فوق لامی
4- شریان صورتی مثل: زیر چانه ای، غده ای، کامی بالا رو و شریان لوزه ای.
5- شریان پس سری شامل : شاخه های ماستوئیدی، پرده مغزی و گوش.
6- شریان خلفی گوش
7- شاخه های انتهایی شریان کاروتید خارجی مثل: گیجگاهی سطحی و فک فوقانی.
8- شریان فکی: بینی، کام، چشم (محل عبور شریان)، مننژ
شریان کاروتید داخلی:
این شریان شاخه دیگر کاروتید مشترک است که قسمت عمده ای از مغز و چشم و پیشانی را خون می دهد. این شریان بطور عمودی بالا می رود و تا قاعده جمجمه می رسد.
کاروتید داخلی شامل بخش های گردنی و خاره ای و غاری و مغزی است.
وریدهای ناحیه گردن و سر:
ورید ژوگولار قدامی
ورید ژوگولار خارجی